Χειρόγραφο 1865

Η δεκαετία του 1860 είναι η περίοδος στη ζωή του Karl Marx στην οποία συντάσσεται το σαφώς μεγαλύτερο τμήμα του ερευνητικού έργου που θα λάβει την ίδια δεκαετία την ονομασία Το κεφάλαιο. Κριτική της πολιτικής οικονομίας. Η λαβυρινθώδης πορεία για την θεμελίωση του κριτικού αυτού εγχειρήματος, όπως και οι μέχρι το 1881 απόπειρες συνέχισής του από τον Marx, έγιναν σαφείς μόλις στα τέλη του 20ού αιώνα, όταν η δημοσίευση όλων των χειρογράφων του Marx από την έκδοση των Απάντων (MEGA: Marx-Engels-Gesamtausgabe), κατέστησε δυνατή την μελέτη της πορείας των ερευνών του.

Η εκτενής μελετητική δουλειά του Marx, σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις που συνόδευαν την ενεργό συμμετοχή του στη νεοπαγή Διεθνή Ένωση Εργατών, είχε ως συνέπεια, ότι το πρώτο εξάμηνο του 1865 διέκοψε τη συγγραφή του χειρογράφου για το τρίτο Βιβλίο του Κεφαλαίου και ξεκίνησε τη συγγραφή του χειρογράφου για το δεύτερο Βιβλίο, του πρώτου χειρογράφου που αφορούσε την ανάπτυξη των κατηγοριακών προσδιορισμών της κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Το χειρόγραφο αυτό, γνωστό στην έρευνα ως Χειρόγραφο 1865 (ή Χειρόγραφο I), περιέχει τρία κεφάλαια – μια δομή την οποία ο Marx διατήρησε και στα ακόλουθα χειρόγραφα του δεύτερου Βιβλίου – τα οποία πραγματεύονται διαδοχικά την κυκλοφορία του κεφαλαίου, την περιστροφή του κεφαλαίου και την αναπαραγωγή του κεφαλαίου· το τρίτο κεφάλαιο δεν συντάχθηκε, καθώς ο Marx επέστρεψε στη σύνταξη του χειρογράφου για το τρίτο Βιβλίο, την οποία θα σταματήσει τον Δεκέμβριο του 1865. Και τα δύο χειρόγραφα επρόκειτο να μείνουν ημιτελή.

Tο δεύτερο Βιβλίο του Κεφαλαίου αφορά την κυκλοφορία του κεφαλαίου, και το Χειρόγραφο 1865 είναι το πρώτο χειρόγραφο που ασχολείται αποκλειστικά με τη θεμελίωση και κριτική των κατηγοριών της κυκλοφορίας. Η πρώτη σχετικά εκτεταμένη παρουσίαση της προβληματικής της κυκλοφορίας γίνεται από τον Marx στο τετράδιο IV του Χειρογράφου 1857-1858, γνωστού ως Grundrisse. Εκεί ο Marx, στο εκτεταμένο κεφάλαιο για το κεφάλαιο, κάνει λόγο για τη διαδικασία κυκλοφορίας του κεφαλαίου, η οποία περιλαμβάνει κατηγοριακά την αναπαραγωγή και τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Με τις αναπτύξεις αυτές του Marx γίνεται σαφέστερη η εννοιολογική δυναμική της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, χωρίς να περιορίζεται πλέον στις ‘κατ’ αρχήν’ αναπτύξεις της περιβόητης Εισαγωγής του 1857. Ο Engels, για διάφορους λόγους, δεν συμπεριέλαβε το Χειρόγραφο Ι στη σύνθεση του δεύτερου τόμου του Κεφαλαίου μετά τον θάνατο του Marx. Παραμένει αδημοσίευτο ακόμα και στην Αγγλική γλώσσα.

Μέσα από την ανάγνωση του Χειρογράφου 1865 ο αναγνώστης και η αναγνώστρια έρχονται σε επαφή με τον Marx ‘εν ώρα εργασίας’, κάτι που μπορεί να αποδειχτεί, το λιγότερο, χρήσιμο ακόμη και για γνώστες του "επίσημου" και γνωστού δεύτερου τόμου του Κεφαλαίου. Η παρούσα μετάφραση αυτοκατανοείται ως συνδρομή σε μια τέτοια δυναμική ανάγνωση.

Η δημοσίευση του Χειρογράφου 1865 σε μια επιμελημένη ιστορική-κριτική έκδοση από τις εκδόσεις ΚΨΜ θα ήταν αδύνατη χωρίς την προηγούμενη εργασία των MEGA (Marx Engels gesamtausgabe, έκδοση των Απάντων Μαρξ και Ένγκελς), καθώς περιέχει ένα κείμενο του Marx εντελώς άγνωστο στο ελληνικό κοινό, αλλά ακόμα και στο αγγλόφωνο κοινό (εάν αυτό αποτελεί κάποιο επιπλέον κριτήριο). Την μετάφραση και την επιστημονική θεώρηση/επιμέλεια του έργου πραγματοποίησε ο καθηγητής Θανάσης Γκιούρας, μεταφραστής και επιμελητής μεταξύ άλλων και της νέας έκδοσης του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου (εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα 2016) και της σειράς ανθολογιών από τις δεκαετίες 1840 και 1850.

Το Χειρόγραφο Ι, που δημοσιεύεται πλήρες στον τόμο, περιλαμβάνεται στον τόμο ΙΙ/4.1. των MEGA.