Το Κεφάλαιο/Ένας χρόνος μετά: Μια πρώτη αποτίμηση και ένας σχολιασμός

Το Κεφάλαιο και η νέα μετάφραση-έκδοσή του στα ελληνικά

Ένας χρόνος μετά

Μια πρώτη αποτίμηση και ένας σχολιασμός

Ένας χρόνος πέρασε από την έκδοση της νέας μετάφρασης του πρώτου τόμου του μείζονος μαρξικού έργου Το Κεφάλαιο. Μια έκδοση που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το επιστημονικό εκδοτικό εγχείρημα MEGA²,  που είναι ο φορέας υλοποίησης της έκδοσης του συνόλου των έργων του Καρλ Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς.

Η έκδοση αυτή μόλις 13 μήνες μετά την κυκλοφορία της εξαντλήθηκε. Ούτε ο εκδοτικός οίκος, αλλά ούτε οι συντελεστές του έργου −ο μεταφραστής και επιστημονικός επιμελητής Θανάσης Γκιούρας, οι επιστημονικοί επιμελητές Θωμάς Νουτσόπουλος και Διονύσης Γράβαρης, ο συνεργάτης Ηλίας Γεωργαντάς και η υπόλοιπη ομάδα συνεργατών− πίστευαν στο ενδεχόμενο, μέσα στη δυσμενή οικονομική και κοινωνική συγκυρία που ζούμε, να καταστεί δυνατή η εξάντληση της έκδοσης σε έναν μόλις χρόνο.

Πού οφείλεται η −από κάθε άποψη− εκδοτική αυτή επιτυχία; Κατά την άποψή μας, οι λόγοι είναι συγκεκριμένοι.

Πρώτα απ’ όλα το αναγνωστικό κοινό −ένα ευρύτερο και ιδιαίτερα ένα πιο νέο ηλικιακά τμήμα του, πέρα από τους κλασικούς μελετητές έργων περιεχομένου όπως Το Κεφάλαιο− αγκάλιασε γρήγορα την έκδοση. Την υποδέχτηκε δυναμικά. Σαν να περίμεναν από καιρό μια νέα, επιστημονική και «φρέσκια» ματιά σε ένα κλασικό και σπουδαίο έργο όπως είναι το Κεφάλαιο. Ακόμα και το κοινό που γέμισε το κτίριο της Τεχνόπολης στην πρώτη επίσημη παρουσίαση του έργου στο πλαίσιο του Συνεδρίου «Ο μαρξισμός στον 21ο αιώνα», που πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο του 2016,[1] ήταν κυρίως νέοι άνθρωποι. Μια ελπιδοφόρα εικόνα δίχως άλλο. Η νέα αυτή γενιά αναγνωστών αναζητά ποιοτικές προσπάθειες, είναι εξοικειωμένη με την επιστημονική βιβλιογραφία και τον τρόπο παρουσίασης θεωρητικών κειμένων, διευκολύνεται από μια νέα και πιο σύγχρονη μετάφραση και απόδοση, ακόμα και από τη μορφή του βιβλίου, το πλούσιο οπτικό ψηφιακό υλικό που συνοδεύει τον τόμο και εν γένει από τη σύνθετη και πλούσια δομή του νέου ελληνικού τόμου.

Κατά δεύτερον, συνέβαλαν όλα εκείνα τα στοιχεία που αναφέρουν οι συντελεστές στον πρόλογό τους: Με τη νέα μετάφραση-έκδοση από τα γερμανικά και από τις πρωτότυπες μορφές των έργων όπως διατίθενται από τα MEGA, ο Έλληνας αναγνώστης γενικά, ο μελετητής-επιστήμονας ειδικά, έχουν −για πρώτη φορά− στη διάθεσή τους: α) μια επιστημονική επιμέλεια που βασίζεται στους καρπούς της διεθνούς έρευνας από το τελευταίο τρίτο του 20ού αιώνα μέχρι τη στιγμή της δημοσίευσης, β) όλες τις εκδοχές της θεωρίας της αξίας (πρώτη έκδοση με το Παράρτημα περί της αξιακής μορφής, Συμπληρώσεις του 1871-72, δεύτερη έκδοση), οι οποίες δεν υπάγονται σε μια γραμμική ανάπτυξη του περιεχομένου αλλά το φωτίζουν ποικιλότροπα, γ) αναπτύξεις και σημειώσεις από τη γαλλική έκδοση που δεν λήφθηκαν υπόψη σε κατοπινές εκδόσεις.

Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης έχει στη διάθεσή του όχι απλώς ένα νέο, επιμελημένο κείμενο, αλλά και σταθμούς από μια ερευνητική πορεία η οποία δεν έπαψε να θέτει νέα ζητήματα σε ένα έργο υπό διαρκή αναδιατύπωση.

Ο τρίτος παράγοντας επιτυχίας είναι αποτέλεσμα των δύο προηγούμενων. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, μόλις μέσα σε λίγους μήνες, η νέα έκδοση «έγινε δεκτή» σε πολλούς κύκλους και ομίλους μελέτης, αλλά και σε πανεπιστημιακές σχολές. Μέχρι σήμερα, η νέα έκδοση του Κεφαλαίου αποτελεί βιβλιογραφία ή και βασικό σύγγραμμα σε τουλάχιστον οκτώ (8) −τόσους γνωρίζουμε εμείς− μαρξιστικούς ομίλους, σε ομάδες μελέτης και αυτομόρφωσης και σε κύκλους/σεμινάρια συλλογικής μελέτης του Κεφαλαίου ανά την Ελλάδα, ενώ ο κύκλος αυτός αναμένεται να διευρυνθεί την επόμενη χρονιά. Επίσης, η νέα έκδοση διδάσκεται ήδη σε πέντε (5) πανεπιστημιακά τμήματα τεσσάρων ΑΕΙ της χώρας, μεταξύ των οποίων το Τμήμα Οικονομικών Σπουδών του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και τα Τμήματα Πολιτικών Επιστημών του Πάντειου Πανεπιστημίου.

Τα δείγματα αυτά καταδεικνύουν την αποδοχή από τους μελετητές και τους επιστήμονες της εργασίας και του επιστημονικού επιπέδου της νέας έκδοσης, το οποίο, πέραν όλων των άλλων, έχει μνημονευθεί κατ’ επανάληψη θετικά από τους επιμελητές της συνολικής έκδοσης του Κεφαλαίου των MEGA².Όπως τόνισε ο Gerald Hubmann, γενικός συντονιστής των MEGA και μέλος του Συμβουλίου του Διεθνούς Ιδρύματος Μαρξ-Ένγκελς, στην ομιλία του στο συνέδριο «Μαρξισμός στον 21ο αιώνα»: «Η ιδιαίτερη αξία και η ιδιαίτερη ποιότητα της παρούσας έκδοσης έγκειται στο ότι καθιστά πρόδηλη τη νοητική δυναμική του Μαρξ, παρουσιάζοντας τις εκδοχές, τις αναπροσαρμογές και τις εξελίξεις στην πορεία του μεγάλου αυτού έργου. Το Κεφάλαιο εμφανίζεται εδώ ως work in progress».

Τέλος, πολύ ικανοποιητική, δεδομένων των οικονομικών και των ευρύτερων συνθηκών, είναι η κίνηση της νέας έκδοσης και στα βιβλιοπωλεία της χώρας, ενώ ιδιαίτερη ανταπόκριση έχει καταγραφεί σε εκθέσεις βιβλίου, εκδηλώσεις και ημερίδες/συνέδρια. Όσον αφορά τη συλλεκτική έκδοση 200 αριθμημένων αντιτύπων του έργου, η ζήτησή της συνεχίζεται σταθερά, ενώ έχουν ήδη διατεθεί πάνω από τα μισά διαθέσιμα έργα.

Ορισμένα σχόλια για το πρώτο ταξίδι του έργου…

Όπως αναφέρθηκε, η εμπορική κίνηση του έργου είναι πολύ θετική. Το ίδιο μπορούμε να σημειώσουμε και για την αποδοχή του έργου από το αναγνωστικό κοινό και από την επιστημονική κοινότητα, αλλά και τους ευρύτερους κύκλους των ανθρώπων που μελετούν το μαρξικό έργο. Η παρουσίαση και η αναφορά της νέας μετάφρασης-έκδοσης του Κεφαλαίου σε μια σειρά έντυπα και ιστοσελίδες ήταν πολύ σημαντικές και ουσιαστικές, παρόλο που τα κυρίαρχα και εν πολλοίς γνωστά έντυπα των επιχειρηματικών συγκροτημάτων αποσιώπησαν παντελώς το έργο, δείχνοντας για άλλη μια φορά το δογματισμό και την προσκόλλησή τους στην άσκηση του ρόλου τους ως στηρίγματα της κυρίαρχης ιδεολογίας και πολιτικής.

Δεν θα αποφύγουμε να αναφερθούμε σε ορισμένες παράπλευρες αρνητικές αντιδράσεις που προέκυψαν με αφορμή τη νέα έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου. Ήταν σχεδόν σίγουρο, όπως συμβαίνει εξάλλου πάντοτε όταν εμφανίζεται κάτι καινούργιο, ότι η δυναμική που δημιούργησε το εγχείρημα μιας νέας μετάφρασης ενός σημαντικότατου έργου αναφοράς όπως το Κεφάλαιο, θα προκαλούσε και μια ορισμένη αντίδραση. Δεν εννοούμε την κριτική, την επιστημονική και ευρύτερη συζήτηση −ακόμα και αντιπαράθεση−, που ήταν και είναι καλοδεχούμενη και αναγκαία. Όπως τονίζεται ήδη από τις πρώτες σελίδες της νέας έκδοσης: «Την περαιτέρω πραγμάτευση των εννοιακών αποδόσεων θα πρέπει να την αναλάβει η δημόσια κριτική και συζήτηση του παρόντος εγχειρήματος. Ο σκοπός τής ανά χείρας μετάφρασης είναι η ανάδειξη του μαρξικού κειμένου και μόνο». Δυστυχώς, μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει −εξ όσων γνωρίζουμε− μια τέτοια προσπάθεια, συμβολή ή αντιπαράθεση ως προς το περιεχόμενο του τόμου. Τονίζουμε πως επιδιώκουμε πράγματι μια επιστημονική συζήτηση −όχι από ευγένεια ή τυπικά−, καθώς πιστεύουμε ότι θα συμβάλει στην εξέλιξη, στη βελτίωση και στην ανάδειξη του μείζονος έργου του Μαρξ και στη διάδοσή του σε νέα τμήματα της κοινωνίας.

Είναι κατανοητό ότι, όσο προχωρά η έρευνα διεθνώς, όσο οι σύγχρονες επιστημονικές προσεγγίσεις και νέα δεδομένα εισέρχονται στην εγχώρια βιβλιογραφία, ταράζονται τα στάσιμα νερά δεκαετιών, ορισμένες βεβαιότητες, καθώς και κάποιες ιδιόμορφες «επετηρίδες» και κακώς εννοούμενες ειδικεύσεις και καταμερισμοί.

Είναι απολύτως φυσικό οι −ελάχιστες− αντιδράσεις να μην είναι πάντα «ευγενικές». Δεν θα μπούμε στον πειρασμό να τις σχολιάσουμε ή να απαντήσουμε σε ανάλογο ύφος ή με αντίστοιχες πρακτικές…

Αυτό που δεν είναι αποδεκτό, τουλάχιστον από τη μεριά μας, είναι οι προσωπικές επιθέσεις, οι εμπαθείς και ειρωνικοί σχολιασμοί και οι «ψίθυροι»… για το ήθος ή την επιστημονική επάρκεια των συντελεστών του έργου. Ούτε τα κάθε είδους «πιστοποιητικά κοινωνικών/πολιτικών φρονημάτων» που ορισμένοι υπονοούν ότι απαιτούνται για να «τολμήσει» κάποιος να ασχοληθεί με την έκδοση έργων του Μαρξ. Οι λίγες αυτές περιπτώσεις αποδεικνύουν με τον τρόπο τους την έλλειψη βάσης μιας σοβαρής κριτικής επί του περιεχομένου της νέας έκδοσης, μιας επιστημονικής αντιπαράθεσης για το έργο, μιας ουσιαστικής του αμφισβήτησης. Σε κάθε περίπτωση, όταν θα υπάρξει μια τέτοια οπτική κριτικής, είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε την οργανωμένη διεξαγωγή της.

Συνέχεια στη σύγχρονη επιστημονική μετάφραση, επιμέλεια και έκδοση έργων του Κ. Μαρξ

Οι επόμενοι «σταθμοί»

Μπροστά μας βρίσκονται οι προκλήσεις της συνέχειας του έργου που ξεκίνησε με τον τόμο Καρλ Μαρξ. Κείμενα από τη δεκαετία 1840 − Μια ανθολογία (μετάφραση – επιλογή – επιμέλεια: Θανάσης Γκιούρας, επιμ.: Θωμάς Νουτσόπουλος, εκδ. ΚΨΜ, 2014) και συνεχίστηκε με την έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου. Όπως δηλώσαμε εξαρχής, η επιστημονική έκδοση σημαντικών μαρξικών έργων σε νέες μεταφράσεις −έργων είτε γνωστών είτε αμετάφραστων και άγνωστων στο ελληνικό κοινό− αποτελεί μεταξύ άλλων και δημοκρατικό αίτημα διάδοσης της γνώσης, σε αντίθεση με οποιουσδήποτε φορμαλιστικούς φενακισμούς περί «αριστείας». Για το λόγο αυτό, οι εκδόσεις ΚΨΜ και η ομάδα συντελεστών των προαναφερθέντων έργων συνεχίζουν την εργασία τους στοχεύοντας στην ανάπτυξη και στη διεύρυνση της σειράς μαρξικών έργων, σε συνεργασία με τα MEGA και το Διεθνές ίδρυμα Μαρξ-Ένγκελς.

Επόμενο σταθμό θα αποτελέσει ένας νέος τόμος, συνέχεια του αντίστοιχου για το 1840, με ανθολόγηση κειμένων του Κ. Μαρξ από την πλούσια δεκαετία του 1850. Στον τόμο αυτό, που ήδη βρίσκεται στο στάδιο της επιμέλειας, θα συμπεριληφθούν σειρά σημαντικών έργων της μαρξικής βιβλιογραφίας, μερικά από τα οποία μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά. Στόχος είναι να δημιουργηθεί μια σειρά επιλεγμένων έργων αναφοράς για τη μελέτη και την κατανόηση του έργου του Μαρξ στη χώρα μας, με όλα τα κριτήρια και τις προδιαγραφές της έκδοσης που έχουν καθορίσει τα MEGA και το Διεθνές Ίδρυμα Μαρξ-Ένγκελς για μια ιστορική-επιστημονική αποτύπωση και σύγχρονη έκδοση.

Το φθινόπωρο του 2017 θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις ΚΨΜ και η 2η έκδοση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, η οποία εξαντλήθηκε, όπως προαναφέρθηκε.

Σχετικά με το έργο Το Κεφάλαιο: Πλήθος αναγνώστες ρωτούν και επιζητούν τους υπόλοιπους δύο τόμους του Κεφαλαίου.

Στο πλαίσιο των MEGA, έγινε εφικτό μόνο έπειτα από υπερδεκαετή φιλολογική εργασία να δημοσιευτούν τα χειρόγραφα, οι τυπωμένες εκδοχές και οι μεταφράσεις του Κεφαλαίου σε πλήρη και αυθεντική μορφή, τα οποία περιλαμβάνονται σε 15 τόμους συνολικά. Η ολοκλήρωση της ενότητας αυτής από τα MEGA πραγματοποιήθηκε μόλις το 2013 και περιέχει πολυάριθμες πρώτες δημοσιεύσεις. Τα «υλικά» και οι σημειώσεις που απαρτίζουν την ύλη του 2ου και του 3ου τόμου του Κεφαλαίου (υλικά – γραπτά − χειρόγραφα και σημειώσεις που προόριζε ο Μαρξ για τους δύο αυτούς τόμους τους οποίους δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ποτέ) αποτελούν πολλούς τόμους και τομίδια της έκδοσης των MEGA και σε αυτή τη φάση δεν είναι προτεραιότητα να μεταφερθούν ολοκληρωμένα στα ελληνικά, μιας και αυτό θα αποτελούσε ένα πολύ επίπονο, πολύ χρονοβόρο και πολυέξοδο εγχείρημα που δεν μπορεί να καλυφθεί παρά μόνο από διεθνή ιδρύματα και ακαδημαϊκά εγχειρήματα, συνεργασίες και πολυμελείς ερευνητικές ομάδες. Όταν οι δυνάμεις μας το επιτρέψουν, θα εξετάσουμε και αυτή την προοπτική.

Πρόθεση των εκδόσεων ΚΨΜ και της ομάδας επιστημόνων και συνεργατών που έχουν αναλάβει τη μετάφραση και την επιμέλεια των μαρξικών κειμένων σε στενή συνεργασία με τα MEGA είναι η έκδοση μιας σειράς τόμων με επιλεγμένα έργα, αλλά και μικρότερες εκδόσεις μεμονωμένων έργων της μαρξικής φιλολογίας, με τα οποία θα είναι δυνατή η μελέτη και η κατανόηση της σκέψης και της θεωρίας του μεγάλου διανοητή. Εκδόσεις που θα περιέχουν όλη τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα, τα στοιχεία και τις εργασίες δεκάδων μελετητών και επιμελητών που ολοκληρώνουν την επιστημονική έκδοση του συνολικού έργου του Κ. Μαρξ, το οποίο, όταν θα ολοκληρωθεί από τα MEGA (ελπίζουμε μέσα στην επόμενη δεκαετία, έπειτα από σχεδόν 50 χρόνια εργασιών), θα περιλαμβάνει 114 τόμους (ο καθένας με έναν συμπληρωμα­τικό τόμο επεξηγήσεων και σημειώσεων).

Στις εκδόσεις αυτές −όπως έγινε και με τον τόμο με κείμενα από τη δεκαετία του 1840 και τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου− ο μεταφραστής και οι επιμελητές προσπαθούν να αξιοποιήσουν αφενός τις θεωρητικές συζητήσεις που αναπτύχθηκαν κυρίως στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα –και οι οποίες αφορούν τόσο πραγματολογικές όσο και ερμηνευτικές πτυχές του μαρξικού έργου–, αφετέρου τις δυνατότητες που παρέχει η ωρίμαση της ελληνικής επιστημονικής γλώσσας και ορολογίας κατά την ίδια περίοδο.

Το 2018, 200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ, θα έχουν πραγματοποιηθεί μερικά ακόμα βήματα στην ανάδειξη του έργου του, με ποιοτικές, σύγχρονες και προσιτές για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό εκδόσεις. Η στήριξη και η αποδοχή των μέχρι σήμερα εκδόσεων και έργων από χιλιάδες ανθρώπους είναι για μας τιμή και ταυτόχρονα κάλεσμα για τη συνέχιση του έργου μας. Στο κάλεσμα αυτό θα προσπαθήσουμε να ανταποκριθούμε με τον καλύτερο τρόπο, ξεπερνώντας μεγάλες δυσκολίες, κόπο, στερεότυπα, δογματισμούς, «επετηρίδες» και, βέβαια, τα εμπόδια της καπιταλιστικής κρίσης που βαραίνουν τις προσπάθειες και τη ζωή όλων μας.

Εκδόσεις ΚΨΜ, Ιούνιος 2017