ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ
Μανιφέστο του Εκκεντρισμού
Μετ. Επιμ. Παναγιώτης Μανιάτης
ΚΨΜ, Μάης 2019, σ. 40
«... δεν είχα χρόνο να ρωτήσω τον Βλαντίμιρ Ίλιτς καθώς προχώρησε σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για τον ''εκκεντρισμό'' ως μια ειδική μορφή θεατρικής τέχνης. ''Είναι μια κάποια σατιρική και σκεπτικιστική στάση στο συμβατικό, μια παρόρμηση να το αναποδογυρίσεις, να το παραμορφώσεις λίγο ώστε να δείξεις τη λογική του συνηθισμένου. Εκλεπτυσμένο αλλά ενδιαφέρον''». (Μακσίμ Γκόρκι, Άπαντα, τόμος 17 ρωσικής έκδοσης 1949-55, σ. 16-17, εδώ μετάφραση απ' τα αγγλικά Ν.Α.)
Η συζήτηση μεταξύ Γκόρκι και Λένιν έγινε στο εργατικό ανατολικό Λονδίνο το 1903-04, μετά από διασκέδαση τους σε κάποιο μιούζικ-χολ όπου παρουσιάζονταν διάφορα νούμερα και τραγούδια.
Το βιβλιαράκι Μανιφέστο του Εκκεντρισμού, που μετάφρασε και επιμελήθηκε ο Μανιάτης στις εκδόσεις ΚΨΜ, είναι μια σπουδαία προσφορά στην εξαιρετικά φτωχή (με εξαίρεση τις εικαστικές τέχνες) ελληνική βιβλιογραφία για τις καλλιτεχνικές εξελίξεις, θεωρίες και κινήματα στη Ρωσία στην περίοδο 1910-1926. Ο Μανιάτης είναι συγγραφέας τής μελέτης Η ποίηση στην Οκτωβριανή Επανάσταση (Δίαυλος 2014) και αρθρογραφεί για πολιτιστικά θέματα.
Το Μανιφέστο του Εκκεντρισμού περιλαμβάνει τα κείμενα που εκδόθηκαν στην Πετρούπολη το 1922 ως Εκκεντρισμός (Эксцентризм) από την ομάδα νεαρών καλλιτεχνών Εργοστάσιο Εκκεντρικού Ηθοποιού (ΦΕΚC στα ρωσικά). Είναι τυπωμένα στον κονστρουκτιβιστικό σχεδιασμό της εποχής.
Είναι γνωστό ότι στα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής Δημοκρατίας αναπτύχθηκαν αρκετά πρωτότυπα καλλιτεχνικά κινήματα και τάσεις μέσα σε μια δημόσια, έντονη και – αρκετές φορές – πολεμική συζήτηση μεταξύ ομάδων καλλιτεχνών, κριτικών, υποστηριχτών της ΠρολετΚουλτ (Προλεταριακής Τέχνης) και των Μπολσεβίκων ηγετών Λεφ Τρότσκι, Νικαλάϊ Μπουχάριν και Ανατόλ Λουνατσάρσκι Επιτρόπου Παιδείας και Τεχνών.
Παρά την τρομερή οικονομική καθυστέρηση της Ρωσίας, τις πολεμικές καταστροφές, τη φτώχεια και την απομόνωση τής Σοβιετικής Δημοκρατίας από τον ιμπεριαλισμό, σημειώθηκε έκρηξη των τεχνών καθώς οι Αριστεροί Μοντερνιστές (Φουτουριστές, Τάτλιν, Μαλέβιτς κ.α.) συντάχτηκαν με την Επανάσταση και προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια νέα τέχνη για τη σοβιετική κοινωνία.
Ο Εκκεντρισμός (καμιά σχέση με τις εγωιστικές μικροαστικές παραδοξότητες) δημιουργήθηκε το 1921 από τέσσερις νεαρούς εικονοκλάστες (ΓκριγκόριΚόζιντσεφ, Λέανιτ Τράουμπεργκ, Σεργκέϊ Γιουτκέβιτς και Γκεόργκι Κριζίτσκι) οι οποίοι θέλησαν να παρουσιάσουν ένα σύγχρονο σοβιετικό θέατρο με άξονες την κίνηση των ηθοποιών, το αμερικανικό κινηματογράφο του Τσάρλι Τσάπλιν (Σαρλό) και των άλλων κωμικών, τα ατραξιόν (νούμερα) του τσίρκου, τη λαϊκή τέχνη κ.α. Με τη σάτιρα, γελοιοποίηση και ειρωνεία της καθημερινότητας και του παλιού τρόπου ζωής, σκόπευαν στην ανάδειξη των πιθανοτήτων της νέας επαναστατικής σοβιετικής ζωής. Οι Εκκεντριστές αποδέχτηκαν τον Τσάπλιν ενθουσιασμένοι από την καυστική κριτική που εξασκούσε στην αμερικανική κοινωνία μέσα από κωμικοτραγικές καταστάσεις.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 οι Κόζιντσεφ, Τράουμπεργκ και Γιουτκέβιτς αναδείχτηκαν σε κορυφαίους κινηματογραφιστές.
Στην απολυταρχκή τσαρική Ρωσία η ειρωνεία και σάτιρα αναπτύχθηκαν αριστουργηματικά στον 19ο αιώνα ιδιαίτερα στα έργα του Νικαλάϊ Γκόγκελ (Γκόγκολ). Το 1909 οι νεαροί εικονοκλάστες Μοντερνιστές ζωγράφοι αντιτάχτηκαν στην τέχνη της Δύσης και στράφηκαν στη ναΐφ ζωγραφική με ειρωνικές παραστάσεις. Παρόμοια, και οι Φουτουριστές ποιητές από το 1912 με τα μανιφέστα και τις συλλογές τους επιτέθηκαν στις ακαδημαϊκές παραδόσεις και τον καθωσπρεπισμό και δόξασαν τα λαϊκά θεάματα και το τσίρκο.
Μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση, οι Αριστεροί Μοντερνιστές θεωρούσαν ότι η επαναστατική τέχνη, θέατρο και λογοτεχνία πρέπει να είναι καινοτόμες, να απορρίψουν τον ακαδημαϊκό νατουραλισμό, να χρησιμοποιήσουν τις λαϊκές παραδόσεις και τεχνικές αλλά και τα νέα βιομηχανικά υλικά και τεχνολογία.
Οι νεαροί Εκκεντριστές δεν ήταν μια εκλεκτικιστική ομάδα, αλλά μέρος εξαιρετικά σημαντικών καλλιτεχνικών εξελίξεων. Ο Έϊζενστέϊν ως σκηνογράφος συνεργάστηκε στην πρώτη θεατρική παράσταση των Εκκεντριστών το 1922 και έγραψε το δοκίμιο «Το εκκεντρικό αντικείμενο στη σκηνή». Η κινηματογραφική μέθοδος «Μοντάζ των ατραξιόν» (από τα θεάματα στο τσίρκο) του Έϊζενστέϊν και η «Βιο-μηχανική» μέθοδος κίνησης των ηθοποιών του Μεγιερχόλτ δημιουργήθηκαν μέσα από πραχτικές και θεωρητικές αναζητήσεις όπου σημαντικό ρόλο έπαιξε η μέθοδος «παραξενοποίησης» των Εκκεντριστών που απομόνωναν ένα αντικείμενο ή μια κατάσταση, και με κριτική αντίληψη της κανονικότητας σκόπευαν στην ανάδυση μιας νέας ποιότητας. H «Αποξένωση» του Μπρεχτ προήλθε από αυτές τις αναζητήσεις και επιτεύγματα της σοβιετικής τέχνης στη δεκαετία του 1920.
Αυτές οι πραχτικές, διαλεχτικής μορφής, συνθέθηκαν με τις θεωρίες των Φορμαλιστών μελετητών της ποιητικής γλώσσας (Σκλόφσκι κ.α.) και των κριτικών του Κονστρουκτιβισμού και της Τέχνης της Παραγωγής γύρω από το περιοδικό ΛΕΦ με διευθυντή τον Μαγιακόφσκι (1923-25). Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Μαρξιστής κριτικός Β. Βαρόνσκι και ο Τρότσκι θεωρούσαν ως μη-μαρξιστικές τις θεωρίες περί «κατασκευής της νέας ζωής» των θετικιστών Φορμαλιστών, των κριτικών της Τέχνης της Παραγωγής και των νεαρών λογοτεχνών της Προλεταριακής Τέχνης.
Ο Σταλινισμός πέταξε στις αποθήκες, όπου αρκετά καταστράφηκαν, τα πρωτοπόρα έργα σύνθεσης Μοντερνισμού και Επανάστασης των Ρώσων Αριστερών και ξεφτύλισε, εξόρισε στα γκουλάγκ ή δολοφόνησε τους ηγέτες του Επαναστατικού Μοντερνισμού. Ο αντι-κομμουνισμός των πανεπιστημιακών ιστορικών της τέχνης της Δύσης και οι υμνητές της αντεπανάστασης του Γκαρμπατσόφ και των Ολιγαρχών έχουν αποδειχτεί ανίκανοι επιστημονικής αξιολόγησης του φαινομένου που αποκαλούν αυθαίρετα «Ρωσική Πρωτοπορία» (αντί για Αριστερή Τέχνη, ο όρος που χρησιμοποιούσαν οι καλλιτέχνες και κριτικοί στη Ρωσία). Αρνούνται τη δυνατή σχέση των Αριστερών Μοντερνιστών με την Επανάσταση και τον Μαρξισμό και περιφρονούν τα κείμενα των Λένιν, Τρότσκι κ.α.
Τα κείμενα και οι διακηρύξεις των Σοβιετικών Αριστερών καλλιτεχνών δεν μπορούν να γίνουν πλήρως κατανοητά σήμερα χωρίς εισαγωγικά κείμενα που να αναδεικνύουν τις διασυνδέσεις και διαλεχτικές μεταμορφώσεις του ρωσικού Μοντερνισμού και τις αιτίες σύνταξης του με την Επανάσταση.
Το θεμελιώδες έργο του Λεφ Τρότσκι Λογοτεχνία και Επανάσταση (1924, ανατύπωση άρθρων από την Πράβντα) υποφέρει σ' όλες τις εκδόσεις από την απουσία κατάλληλης εισαγωγής και σημειώσεων.
Ο Μανιάτης ανατύπωσε στα ελληνικά στο εξώφυλλο της έκδοσης που επιμελήθηκε το ρωσικό εξώφυλλο του Эксцентризм και παρουσιάζει μια αρκετά καλή μετάφραση (μάλλον από την αγγλική έκδοση Eccentrism του 1992). Όμως η μονοσέλιδη εισαγωγή του είναι απόλυτα ανεπαρκής. Το 1928 κυκλοφόρησε στη Μόσχα μια συλλογή αποτίμησης του Εκκεντρισμού που αποτελεί εξαιρετικό βοήθημα. Ο Μανιάτης φαίνεται την αγνοεί όπως, ίσως, και τις εκδόσεις των μελετητών του Μπρίτις Φιλμ Ίνστιτιουτ (Λονδίνο). Σ' έναν μη εξοικειωμένο αναγνώστη/τρια τα εικονοκλαστικά κείμενα του Εκκεντρισμού του 1922, φαντάζουν ως ένα είδος αναρχο-ντανταϊσμού. Στη σημερινή συγκυρία όπου οι νέες γενιές ανακαλύπτουν τα κείμενα και τα έργα των Ρώσων Αριστερών Μοντερνιστών της Επανάστασης, απαιτούνται επιστημονικά εμπεριστατωμένες εισαγωγές και εκδόσεις. Τα επιτεύγματα των Ρώσων Αριστερών Μοντερνιστών είναι εξαιρετικά χρήσιμα για τους καλλιτέχνες και ιστορικούς της τέχνης που προσπαθούν να βρούν επίκαιρους δημιουργικούς δρόμους στην εποχή της θανάσιμης κρίσης του χρεοκοπημένου καπιταλισμού. -
Νίκος Αξαρλής, Ιστορικός της τέχνης
Αθήνα 20 Ιούνη 2019
